Хэдий цар тахлын хүнд үе  ч гэлээ Монгол Улс томоохон бүтээн байгуулалтын ажлаа тасралтгүй үргэлжлүүлэв. Өмнийн бүсийн шинэ төмөр замууд, "Чингис хаан" олон улсын нисэх буудал гээд шинэ зууны эхэнд Монголчууд тээврийн салбарт улс эх орны нийгэм, эдийн засгийн хөгжилд жин дарах олон төсөл, хөтөлбөрийг хэрэгжүүлж эхэлсэн нь ийнхүү ар араасаа ашиглалтад орлоо. Бид ч энэ талаар олон мэдээ, ярилцлага, сурвалжлага бэлтгэн хүргэсээр ирсэн. Гэхдээ энэ удаад эрхэм уншигч авхай таны анхаарлыг шинэ нисэх онгоцны буудал, түүний ашиглалттай холбоотой зарим зүйлд хандуулья. Шинэ нисэх буудлын ашиглалтыг  ярихтай зэрэгцээд "Богдхан" төмөр замын төслийг мартаж болохгүй юм. Ирээдүйд эдгээр төсөл, хөтөлбөрүүд олон талаар өөр хоорондоо нягт уялдаа холбоотой байж, хэдэн 10 жил улс оронд эдийн засгийн үр өгөөжөө өгөх нь дамжиггүй.

            Юун түрүүнд шинэ нисэх буудал барих болсон хэрэгцээ шаардлагаас эхлэе. Чухам юуны учир үгүй эзгүй хээр, хоосон хөндийд энэ том ажлыг эхлүүлэх болсон бэ гэдэг шалтгаан олон. Нэгдүгээрт, одоогийн ашиглаж буй Буянт-Ухаа дахь нисэх буудал хоёр дахин илүү хүчээр, өндөр ачаалалтай. Онгоцны хөөрч буух зурвас найдвартай байх ёстой гэсэн гол үндсэн шалгуур байдаг ч Буянт-Ухаа буудлын хувьд нисэх буух зурвас зөвхөн нэг талдаа учир цаг агаарын өөрчлөлттэй үед онгоц саатах шалтгаан болдог байлаа. Эргэн тойрны уулсаас хөөрч буух зурвасын налуу хэвийн хэмжээнээс өндөр. Нисгэгчдээс маш өндөр ур чадвар шаарддаг зэрэг нь олон улсад хүнд зэргийн нисэх онгоцны буудал гэж тооцогддог. Эдгээрээс шалтгаалан авиа компаниуд агаар салхины нөхцөл байдлыг ихээхэн анхаарч болгоомжлох, зарим үед нислэгээс татгалзах тохиолдол ч гардаг байсан гэх юм билээ. Энэ мэт үндэслэлээр Улаанбаатар хотод нисэх онгоцны буудлыг шинээр барьж байгуулах тухай асуудал анх 1992 оноос яригдаж эхэлсэн байдаг. Нэг ёсондоо шинэ, илүү их хүчин чадалтай, ачаалал даах томоохон хэмжээний нисэх буудлын хэрэгцээ шаардлага одоогоос 30 жилийн өмнө ч байж шүү дээ.

            Монгол бол жилээс жилд эдийн засгийн боломж, нөөц бололцоо өсөн нэмэгдэж буй улс. Энэ хэрээр тээвэр логистикийн салбараа хөгжүүлж шинэ түвшинд хүргэх, ази европыг холбосон ашигтай байршил, давуу талаа ашиглах, мөн харьцангуй өндөр үнэтэй нислэгийн зардлыг бууруулах гэх мэт шаардлагууд түрүүнд дурдснаар олон жилийн өмнө ч байсан. Ерөөс, өнөөдрийн ашиглаж буй нисэх буудлыг аюулгүй байдал талаасаа ч, техникийн нөхцөл байдлын хувьд ч ирээдүйн илүү өндөр үр өгөөж, хөгжил, эдийн засгийн ашиг зэргийг нь бодсон ч зайлшгүй өөрчлөн шинэчлэх ёстой байсан юм. Шинэ нисэх буудал барьж байгуулснаар энэ бүх шалтгаан үгүй болж авиа компаниудын ирэх сонирхол нэмэгдэх, өрсөлдөөний үр дүнд тийзний үнэ буурах, бусад зардлууд багасах гэх мэт олон талын ашигтайг мөн л олон жилийн өмнө тооцоолж байж.  

            Анх төлөвлөснөөр 250 орчим сая ам.долларт барьж байгуулах байсан нисэх онгоцны буудлын бүтээн байгуулалтын өртөг өнөөдөр 650 саяд хүрсэн. Хэдийгээр 2006 оноос хойших валютын ханшийн өөрчлөлт нөлөөлсөн тал бий ч хамгийн гол нь алс хэтдээ удаан хугацаанд өндөр үр ашигтай байх нь төсөлд оролцсон талуудын хүсэл сонирхол байсан юм. Тэр утгаараа тээвэр логистикийн чанар, аялал жуулчлалын үйлчилгээний нөхцөл чадамжийг сайжруулах үүднээс илүү том хэмжээний нисэх буудал барих сэдэл өгсөн хэрэг. Тиймдээ ч  анхны төслийн төлөвлөгөөнд 20 орчим гэж тооцоолсон барилгын тоо 80 болсон байх жишээтэй. Төлөвлөсөн хөрөнгө санхүүгийн хэмжээ цаашид хүрэлцэхгүй гэж үзэн хөрөнгө оруулагч талтай яриа хэлэлцээр хийх үүднээс төсөл зогсох зэрэг асуудал гарч байсныг төслийн багийнхан ярьдаг. Энэ мэтээр ердийн нэг жижгэвтэр нисэх буудлын төслийг бүхэл бүтэн улсын цаашдын ирээдүйд нөлөө үзүүлэх маш том бүтээн байгуулалт болгон хувиргахад Монгол чадварлаг удирдлага, мэргэжилтнүүд, ухаалаг бизнесийнхэн хувь нэмрээ оруулсан нь үнэн.

Сүүлд авсан мэдээллээр нисэх буудал өдөрт олон улсын болон орон нутгийн нислэгийн 139 агаарын хөлөг, 12 мянга орчим зорчигч хүлээн авах хүчин чадалтай гэх. Жилдээ гурван сая хүртэлх зорчигч хүлээж авна. Ирээдүйд энэ тоо 10 сая хүрэх боломжтой. Үүнийг дагаад энэ чиглэлийн зах зээл томорч өрсөлдөөн нэмэгдэнэ. Дагаад илүү чанартай үйлчилгээ, хямд үнэ бий болно. Зорчигч тээврийн хэмжээ нэмэгдэх тусам манай улсад ирэх өгөөж их. Ганцхан жишээгээр л тайлбарлахад шинэ нисэх буудал нь 21 агаарын хөлгийн зогсоолтой. Нисэх буудлын зурвас ашиглалт 98 хувьтай. Гэтэл Буянт-Ухаагийн зурвас ашиглалт ердөө 73 хувьтай байдаг байна. Зурвасын хувьд агаарын хөлөг хоёр талаас хөөрч, буух бүрэн боломжтой. Үүгээрээ агаарын тээвэрлэлтийн дамжин өнгөрүүлэлт нэмэгдэх боломж бий гэж мэргэжилтнүүд үздэг. Агаарын шугамууд шинээр нээгдэж, манай улсын агаарын зам дэлхийд нээлттэй болох, зорчигч урсгал, ачаа эргэлтийн тоо хэмжээ нэмэгдэх, эдийн засгийн асар их өгөөжийг шинэ нисэх буудал бий болгоно. Тэгвэл "Áîãäõàí" òºìºð çàìûí òðàññ íü ÓÁÒÇ-ûí Ìàíäàë ºðòººíººñ ñàëààëàí "Áîãäõàí" óóëûí óðäóóð òîéð÷ Áàãàõàíãàé ºðòººíä õîëáîãäîõ ÷èãëýëòýé.

Óã òºñ뺺ð ÓÁÒÇ-ûí ãîë çàìûí õàìãèéí ºíäºð õýâãèéòýé, æèíãèéí õóãàðàë ¿¿ñãýäýã ºãñ¿¿ð õýñã¿¿ä áîëîõ Ýìýýëò, Õîîëòûí äàâààã òîéðóóëñíààð ãàëò òýðýãíèé õýñãèéí õóðä íýìýãäýí á¿õ õýñã¿¿äýä èæèë 5800-6000 òîíí æèíòýéãýýð àÿëæ, à÷àà òýýâýðëýëòèéã æèëä 5-6 ñàÿ òîííîîð íýìýãä¿¿ëýõ òîîöîî áèé. Äýýð íü, Ýìýýëò çºðëºãººñ Õàíãàé çºðëºã õîîðîíäûí çàìä áàéðëàõ õàìãèéí áàãà ðàäèóñòàé òàõèðóóäàä ¿¿ñäýã õ¿íäðýë¿¿ä øèéäâýðëýãäýõýýñ ãàäíà çàì àøèãëàëòûí çàðäëûã áóóðóóëàõ ýäèéí çàñãèéí ¿ð àøèãòàé. 2010 îíä Ìîíãîë Óëñûí ÓÈÕ-ûí 32 äóãààð òîãòîîëîîð áàòàëñàí “Òºðººñ òºìºð çàìûí òàëààð áàðèìòëàõ áîäëîãûí áàðèìò áè÷èã”-ò õýä õýäýí ÷èãëýëèéí øèíý òºìºð çàìûí òºñºë áàãòñàí áàéäàã. Ýäãýýðèéí íýã íü "Áîãäõàí" òºìºð çàìûí òºñºë. 170 îð÷èì êì ýíýõ¿¿ òºìºð çàìûí òºñºë íü 2016-2020, 2020-2024 îíû Çàñãèéí ãàçðûí ¿éë àæèëëàãààíû ìºðèéí õºòºëáºðò áàãòàæ, 2017-2024 îíû õîîðîíä áàðèëãûí àæëûã íü äóóñãàõààð òºëºâëºñºí.

Төсөлд хэд хэдэн хувилбар яригдаж буйгаас аль аль нь îëîí óëñûí øèíý íèñýõ áóóäëàãûí òºñºë, ò¿¿íèéã ò¿øèãëýí áàéãóóëàãäàõ 100 ìÿíãàí õ¿í àìòàé áàéõààð òîîöîîëñîí äàãóóë õîò, Òºâ àéìãèéí Ñýðãýëýí ñóìäûã äàéðóóëах боломжтой þì. Тðàññûí àëü ÷ õóâèëáàðò õî¸ð ºðòºº áàéõààð òîîöñîí íü ýäãýýð ãàçðаар äàéðàõ гэнэ. Òºñëèéí õàìãèéí ÷óõàë õýñýã áîëîõ òýýâðèéí õýðýãöýýíèé ñóäàëãààã äàðààõ áàéäëààð ãàðãàñàí áàéíà. Õºøèãèéí õºíäèéä áàðèãäàõ ëîæèñòèêèéí òºâ, äîòîîäûí õýðýãëýý çýðãèéã õàìðóóëàí Óëààíáààòàðààñ îðîõ, ãàðàõ íèéò à÷ààíû 40 õóâü "Áîãäõàí" óóëûí òºìºð çàì ðóó øèëæèíý. ̺í äîòîîäûí õîëûí çàéí à÷àà òýýâýð, ýêñïîðò, èìïîðò, òðàíçèò òýýâýð òóñ çàìààð òýýâýðëýãäýõ à÷ààíû 60 õóâèéã ýçýëíý ãýæ òîîöñîí.       

        Ìîíãîë Óëñûí à÷àà, òýýâðèéí õýìæýýíèé òºñººëëèéã ãàðãàõäàà ÓÁÒÇ-ûí 2010 îíä ãàðãàæ áàéñàí ñóäàëãààã àøèãëàæýý. 2022 îíä òºìºð çàìààð òýýâýðëýõ íèéò à÷ààíû õýìæýýã 23.30 ñàÿ òîíí ãýæ ¿çýýä ÓÁÒÇ-ààð åñºí ñàÿ òîíí, "Áîãäõàí" óóëûí òºìºð çàìààð 14 ñàÿ òîíí, 2037 îíä òºìºð çàìààð òýýâýðëýõ à÷ààíû õýìæýýã 36.42 ñàÿ òîíí, ¿¿íýýñ 14.57 ñàÿ òîííûã ÓÁÒÇ, "Áîãäõàí" óóëûí òºìºð çàìààð 21.85 ñàÿ òîíí, 2047 îíä òºìºð çàìààð íèéò 42.23 ñàÿ òîíí à÷àà òýýâýðëýõýýñ ÓÁÒÇ-ààð 16.89, "Áîãäõàí" óóëûн çàìààð 25.35 ñàÿ òîíí à÷àà òýýâýðëýíý ãýñýí óðüä÷èëñàí òºñººëëèéã ãàðãàж áàéж. ¯¿íýýñ ¿çýõýä "Áîãäõàí" óóëûã òîéðîõ òºìºð çàìààð òýýâýðëýõ òýýâðèéí õýìæýý íü Óëààíáààòàð õîòîîð äàéðàí ºíãºð÷ áóé íèéò à÷àà òýýâðèéí 60 õóâèéã ýçëýõ áîëîìæòîé àæ. 2017 онд танилцуулж байснаар  1.2 èõ íàÿä òºãðºãèéí õºðºí㺠îðóóëàëò øààðäëàãàòàé óã òºñëèéí ñàíõ¿¿æèëòèéã Çàì, òýýâðèéí õºãæëèéí ÿàìíààñ òàíèëöóóëàõäàà “Ãàäààäûí çýýë òóñëàìæààð 200, óëñûí òºñâèéí õºðºí㺠îðóóëàëòààð 100, õóâèéí õýâøëèéí ñàíõ¿¿æèëòýýð 200 ñàÿ àì.äîëëàð босгох боломжтой" хэмээн ярьж áàéлаа. ¯¿íèé òîäîðõîé õóâèéã Àçèéí õºãæëèéí áàíêíààñ ãàðãàõ áîëîìæòîé талаар ч цухуйлгаж байв. ÎÕÓ, ÁÍÕÀÓ, Ìîíãîë ãóðâàí óëñûí ýäèéí çàñãèéí êîðèäîð áàéãóóëàõ õºòºëáºð èä ÿðèãäàæ áàéãàà ýíý ¿åä "Áîãäõàí" òºìºð çàìûí òºñºë íü äýýðõ êîðèäîðûí íýã ÷óõàë õýñýã áàéæ, ÓÁÒÇ-ûí òýýõ íýâòð¿¿ëýõ õ¿÷èí ÷àäëûã ¿ëýìæ õýìæýýãýýð íýìýãä¿¿ëýõ ñàéí òàëòàé. Æèëäýý 35 ñàÿ òîíí à÷àà òýýâýðëýõ áîëîìæòîé "Áîãäõàí" óóëûí òºìºð çàì íü ÓÁÒÇ, öààøëààä Ìîíãîë Óëñûí ýäèéí çàñãèéí ¿ç¿¿ëýëòýä ýåðýã íºëºº ¿ç¿¿ëýõ íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëýõ þì. Òýð óòãààðàà "Áîãäõàí" òºìºð çàì áîë ñòðàòåãèéí çàì. Ýíý íü, çºâõºí Áîãäõàí óóëûã òîéðóóëæ òºìºð çàì òàâèõ àñóóäàë îãòîîñ áèø. Õîòûí òºâëºðëèéã ñààðóóëàõ, çàäëàõ, äàãóóë õîòóóäûã õºãæ¿¿ëýõ ãýýä íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé, öîãö øèéäýë. Õàðèí îäîîãèéí øóãàìààð çîð÷èã÷èéí ãàëò òýðýã àÿëóóëàõ, õîò, ä¿¿ðãèéí íèéòèéí çîð÷èã÷ òýýâðèéí ¿éë÷èëãýýíä àøèãëàõ òîîöîîòîé. Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèé ñàéä Ë.Îþóí-Ýðäýíý ñàÿõàí "Áîãäõàí" òºìºð çàìûí òðàññòàé òàíèëöàõ ¿åýðýý ýíý çàìûã äàãàñàí õîò òºëºâëºëòèéí öîãö áîäëîãî õýðýãæ¿¿ëýõ ¸ñòîé ãýæ ¿çýæ áàéãààãàà òàéëáàðëàñàí. Èéìýýñ çàìûí Òåõíèê, ýäèéí çàñãèéí ¿íäýñëýëèéã ÿàðàëòàé áîëîâñðóóëàõ, ãàð÷ áîëîõ ýðñäëèéã õýðõýí øèéäâýðëýõ çýðãèéã íàðèéâ÷ëàí òîîöîõûã Çàì, òýýâðèéí õºãæëèéí ñàéä Ë.Õàëòàðò ¿¿ðýã áîëãîод байгаа. Ãýõäýý Óëààíáààòàð õîò äóíäóóð äàéðàí ºíãºð÷ áóé îäîîãèéí òºìºð çàìûã í¿¿ëãýõýä ÓÁÒÇ-ûí çàðèì àæ àõóéí íýãæ, áàðèëãà, áàéãóóëàìæèéã øèëæ¿¿ëýõ, ºðòººíèé çàìûí õ¿÷èí ÷àäëûã áóóðóóëàõ, çàì ñóìûã áàãàñãàõ, ººð÷ëºõ çýðãèéã øàò äàðààòàéãààð øèéäýõ àñóóäëóóä ãàðíà. Ñàëáàð òºìºð çàìòàé çàéëøã¿é õîëáîãääîã íåôòèéí àãóóëàõ, äóëààíû öàõèëãààí ñòàíö, ãóðèë, õ¿íñ, áåòîí òºìºð õèéöèéí ¿éëäâýð, à÷ààíû òåðìèíàë, áàðèëãûí ìàòåðèàë, íåôòü èìïîðòëîã÷ àæ àõóéí íýãæ¿¿äèéí ñàëáàð çàì ãýýä õóâèéí õýâøëèéíõíèé ýðõ àøèã ÷ õºíäºãäºõººð áàéãààã ÓÁÒÇ-ûí Åðºíõèé èíæåíåðèéí îðëîã÷ Ø.Íÿìñ¿ðýí òàíèëöóóëñàí. Ò¿¿íèé õàðèóä “Îëîí æèë ÿðüñàí ýíý çàìûã òàâèõûí òóëä áàãàã¿é ýñýðã¿¿öýëòýé òóëãàðíà. Àìàðã¿é øèéäâýð áàéõ íü îéëãîìæòîé. Õóâèéí õýâøëèéíõýíòýé îéëãîëöîæ, õýðýãæ¿¿ëíý” ãýæ Åðºíõèé ñàéä õýëж байв.

            Эцэст нь, энэхүү шинэ нисэх буудал, шинэ сууринг дагасан олон шинэ үйлчилгээ, үйлдвэрлэл бий болж, бизнесийн олон боломжууд нээгдэнэ. Богино хугацаанд “Аэросити” хот хүрээгээ тэлэх нь ч дамжиггүй. Угаас нийслэлийн хэт төвлөрлөөс зайлсхийх боломж хайж байгаа өнөөгийн Төр, засгийн хувьд энэ бол боломж юм. Зөвхөн аялал жуулчлал, тээвэр логистикийн төдийгүй бусад олон салбарт хувь нэмрээ үзүүлэх бүтээн байгуулалт бол яах аргагүй Хөшигийн хөндий дэх шинэ  нисэх онгоцны буудал. Түүнтэй холбогдох "Богдхан" төмөр зам. Алсдаа бүс нутгийн хэмжээний том зангилаа буудал болох зорилго агуулсан энэ зууны томоохон төсөлд Монголын шилдэг инженерүүд, шилдэг менежерүүд хүч шавхан оролцсон юм. Маш өндөр өртөгтэйгөөр, асар их хөдөлмөр зүтгэлээр боссон, босох энэ бүтээн байгуулалтын үр өгөөжийг сайжруулах, эдийн засгийн эргэлт хөгжүүлэлтийг нь үр дүнтэйгээр түргэсгэх шаардлагатай. Манай улсын хувьд төв рүүгээ чиглэсэн хөгжлийн нөлөөгөөр сүүлийн жилүүдэд нийслэл хотын ачаалал эрс нэмэгдсэн учир тэлж хөгжих бодлого, дагуул хотуудыг хөгжүүлэх хэтийн төлөвлөгөөндөө түлхүү анхаарч байгаа билээ. Энэ талаасаа ч, мөн агаарын тээвэр, төмөр замын салбараа олон улсын хэмжээнд хүргэж хөгжүүлэх алсын зорилго талаасаа ч ирээдүйн үр өгөөжийг нь нарийн тооцоолсон, олон жилийн судалгаан дээр үндэслэсэн том төсөл болгож чадна. 

Б.МӨРӨН